सेयर बजारमा निकै उचार चढाव रहेको अवस्थामा सेयर बजार विश्लेषक एवं नेपाल इन्भेष्टर्स फोरमका उपाध्यक्ष छोटेलाल रौनियारसँग कर्पोरेट नेपाल डटकमको टेलिभिजिन कार्यक्रम कर्पोरे नेपालमा गरिएको कुराकानीको सारः
के छ अहिले सेयर बजारको हालखबर ? सेयर बजारको हालखबर त ठिकै छ । तर, पछिल्लो समयमा सेयर बजारमा घटबढ भई रहेको छ । बजारमा उतराचढाव धेरै भइरहेको छ । सामानयतयाः हामी लगानीकर्ताहरु बजारमा प्रवेश गर्दा सेयर बजार घट्छ । मैले भनिरहेको छु कि सेयर बजार बढनको लागि घट्छ र घट्नको लागि बढ्छ । सेयर बजार घट्छ घट्छ र फेरि बढ्छ । यो नर्मल प्रक्रिया हो । यसलाई बजारको ब्यूटी पनि भनिन्छ । तर, अहिले बजार लगातार घट्यो नि दुई सय प्वाइन्ट जति, निर्वाचनपछि धेरै घट्यो । हामी अलिकति विगतमा जाँउ । केपी ओलीले निर्वाचन पहिला २० प्वाइन्टम मात्र घट्दा पनि हल्ला गर्नुभयो । तपाईंहरु नआत्तिनुस म प्रधानमन्त्री भएपछि सेयर बजार घट्ने छैन भनेर । निर्वाचनपछि पुँजीबजारलाई हामी कभर गर्छौ तपाईंहरु नआत्तिनुस भन्नुभयो । त्यसपछि उहाँले निर्वाचन जित्नुभयो । वटिङ प्राइमिनिस्टर बनेपछि पनि बजार घट्न थालेपछि चार पटक विज्ञप्ति निकाल्नु भयो । विभिन्न ठाँउमा इन्टरभ्यु दिनुभयो । सबै मिडियालाई पनि थाहा छ ।
जब उहाँ प्रधानमन्त्री बन्नुभयो, सुरुमा बजारमा केही सुधार आएको थियो । ओलीले आफूलाई मन परेको मान्छेलाई अर्थमन्त्री बनाउनु भयो । त्यसपछि एकै दिन ५२ प्वाइन्टले घट्यो । त्यसपछि लगातार घटिरहँदा पनि ओलीले केही बोल्नु भएन । एक पटक पनि नबोल्नुले हामी लगानीकर्तालाई निराश बनाएको छ । तपाईंलाई म कसरी प्रिजेन्ट गरौं भने २१ खर्बको मार्केट हो । त्यो लगानी हाम्रै हो । त्यो घटेर १३ अर्ब र अहिले १४ खर्बमा आएको छ । सात खर्ब घटेर जुन लस भयो नि त्यो हामी नेपाली र नेपालको पैसा हो । हाम्रो लगानी हो । तीस लाख लगानीकर्ताको मात्रै लस होइन, त्यो देशको लस हो । खाली के भयो भने बीचमा अर्थमन्त्रीले आफ्नै खालको अभिव्यक्ति दिन थाल्नु भयो । अर्थमन्त्रीले बीबीसीमा दिनुभएको अभिव्यक्तिको आशय अर्कै होला । तर, त्यसले नराम्रो मेसेज गयो । सेयर बजार अनुत्पादक भन्ने कुराले लगानीकर्तालाई निराश बनायो ।
भनेपछि सेयर बजारमा असन्तुलन उतार चढाव आउनुको कारण राजनीतिक असन्तुलन भन्न चाहनुहुन्छ ? हैन, त्यसमा अब म मुलरुपमा आउँदै छु । अर्थमन्त्रीले अहिले श्वेतपत्रमा बोलका कुरा राम्रो छ । लगानीकर्ता र ब्रोकरहरु उहाँसँग गएर बुझ्दाखेरी उहाँको आशय म बुझ्न सक्छु । त्यसपछिका पछिल्ला इन्टरभ्युहरुबाट मैले के पनि देखेको छु भने उहाँले लङटर्मको लागि काम गर्नुहुन्छ । अर्थमन्त्रीले हामीलाई इस्युबेस कुरा लिएर आउँनुहोस, म पूरा गर्छु भन्नुभएको छ । यो पुँजीबजारलाई राम्रो हो । तर, पछिल्लो समयमा पुँजीबजारमा आएको गिरावटले निराश बनाएको छ । वाम गर्भमेन्ट आयो, अलिकति अविश्वास आयो । फेरि अर्थमन्त्रीले यस्तो बोलिदिनु भयो । अर्थमन्त्रीले यसरी हावादारी बोलेर हिँड्न हुँदैन । किनभने पुँजीबजार भनेको सेन्सेटिभ हो । बोलेर हिड्न हुँदैन मेरो विचारमा । पछि उहाँले गोरखापत्रमा आफ्नो वक्तव्यलाई व्यालेन्स पनि गर्नुभयो । त्यसमा म के भन्न चाहन्छ्ु भने श्वेतपत्र जारी गर्दाखेरी उहाँले सेयर बजारको सुधारका लागि नयाँ कार्यक्रम तथा योजना ल्याउछु भन्नुपथ्र्यो । त्यति भनिदिएको भए सेयर बजारमा पोजिटिभ म्यासेज जान्थ्यो ।
तर, बजार घटेको कारण धेरै कुराहरु छ । यसमा अलिकति टाइम लिन्छु । करिव तीन वर्ष अगाडी राष्ट्र बैंकले बैंक वित्तीय संस्थाको पुँजीबजार बढाउनलाई बैंकहरुबीच मर्ज गर्नको व्यवस्था ल्याउनुभयो । पुँजी कम भएकाले बैंकहरुले विकासको काम गर्न सक्दैनथ्यो । बैंक बैंक मर्ज गराउँदा पुँजी वृद्धि भई काम गर्न सजिलो हुन्छ भनेर मर्जरको सिस्टम ल्याउनु भयो । त्यो एकदम राम्रो काम थियो । तर, राष्ट्र बैंकले एक ठाँउमा के खुला राखिदियो भने राइट (हकप्रद) सेयरको व्यवस्था । राइटमा अंकुश लाउनुभएको भए राम्रो हुन्थ्यो । टिक्ने नसक्ने बैंकहरु पनि राइटको पाटोमा टेकेर पुँजी बढाउन थाले । मर्जरको बाटोमा गएनन् । कमजोरभन्दा कमजोर बैंकहरु, जो मर्जरमा जानै पर्ने थियो, त्यस्ता बैंक वित्तीय संस्थाले पनि राइटको पाटोमा टेकेर, मिस युज गरेर, पुँजी पुर्याए ।
गर्भनरले गरेको कल्पना भनेको १०, १२ ओटा बाणिज्य बैंक हो । तर, आज पनि २८ ओटा बैंक छ । त्यसले के भयो भने एक, दुई ओटा मात्र बैंक मर्जमा गए । तीन सय करोड एउटा बैंक र चार सय करोड अर्को बैंक राखिदिएको भए दुईटा बैंकको मर्ज गरेर १५ प्रतिशत राइट सेयर जारी गर्दा आठ सय करोड आरामले पुग्थ्यो । सबै सञ्चयकर्ताले आफ्नो पैसा झिकेर राइट सेयरमा लगानी गरे । राष्ट्र बैंकले राइटमा अकुश नलगाएकाले यो समस्या आएको हो ।
अहिले इन्स्योरेन्सहरुमा पनि त्यही अवस्था आएको छ । झन समस्याको कुरा त के भने थप १० ओटा लाइफ इन्स्योरेन्स कम्पनीको स्थापना भयो । अझ बैंकरहरु, प्रोमोटरहरु इन्स्योरेन्समा पनि प्रोमोटर हुन्छ । यिनीहरुले यताको पुँजी उता उताको पुँजी यता गर्छन । बैंकबाट इन्टरबैंक लोन लिन मिल्छ । दुईसय करोड पुँजी हुँदा पनि बैंकको पैसा मार्केटमा अभाव । आठ सय करोड आज कहाँ गयो ? यत्रो पैसा छ । लगानी केहीमा छैन । हाइड्रोपावरमा पनि लगानी भएको छैन । उद्योगमा पनि लगानी भएको छैन तर, पैसा पनि छैन भने त्यो पैसा राइट सेयर र बोनस सेयरमा लगानी भएको छ ।
स्थिर सरकार आइसकेको अवस्था छ । निर्वाचनपछि पनि एनसेलले पैसा लग्यो, अर्थमन्त्रीले यसो भन्नुभयो र बैंकहरुले ब्याजदर बढायो भनेर सेयर बजारको कुरा गरिरहँदा सेयर बजार घट्नु कत्तिको जायज छ ? डिभिडेन्ट दिने कम्पनीले हो । न अर्थमन्त्रीले हो । न एनसेलले हो । न कसैले हो । त्यसैले म के अपिल गर्छु भने हामी अलिकति केही क्राइसिस भयो भने आत्तिन्छौं । केही सुधार भएमा मात्तिन्छौं । त्यो गलत हो । अर्थमन्त्रीले एउटा वक्तव्य आउँदा हाम्रो बजार स्वाठ्ठै घट्यो । पुँजीबजार भनेको एउटा कम्पनीलाई राम्रोसँग चिरफार गर्ने पाटो हो । त्यसैले हामीले एउटा कम्पनीको सेयर किन्दा कम्पनीको सम्पूर्ण कुराको ध्यान दिनुपर्छ । त्यो कम्पनीको सबै प्रोफाइल हेरेर....।
एउटा लगानीकर्ताको हिसावले म बारम्बार भन्छु । आर्टिकलमा पनि लेख्छु त्यो कम्पनीको प्रोफाइल कस्तो छ भनेर मात्र लिनुपर्छ । हामी जग्गा लिँदा कसरी लिन्छौं । जग्गा भनेको अचल सम्पत्ति हो र सेयर भनेको चल सम्पत्ति हो । जग्गा किन्दा सबैले बाटोघाटो छ कि छैन ? दाजुभाईको झगडा छ कि छैन् ? जग्गाको भाउ ठिक छ कि छैन ? फ्युचर ठिक हुन्छ कि हुँदैन ? भनेर सोच विचार गरिन्छ । त्यसैगरी, सेयर किन्दा पनि हामीले धेरै कुरामा ध्यान दिनु आवश्यक छ । कम्पनीको डिभिडेन्ड कसरी दिएको छ ? कम्पनीको पर्फमेन्स मार्केटमा गुडविल छ कि छैन इपिएस कत्तिको छ । यस्ता कुरामाध्यानदिन सकियो भने कहिले पनि सेयर बजारमालगानीगर्दा फसिँदैन । हामी के गर्छौ भने बोनस र राइट सेयर पाएपछि १० तला बाट पनिहामफाल्नतयार छौं । यो बास्तवमागलतहो । अन्तर्राष्ट्रिय मार्केटमा के छ भने । अलिविकसित राष्ट्रमा अमेरिका, जापान र युरोपमाकुनै कम्पनीले राइट सेयर र बोनस सेयर दिन्छ भने त्यो कम्पनीमाथि संंका गर्छन । समथिङ इज रङ । उनीहरु बोनस सेयरको कुरा गर्दा बिच्किन्छन् । राइट सेयरको त कुरै नगरौं बोनस सेयरको कुरा गर्दा पनि डराउँछन् । लगानीकर्ताहरु सोच्छन् किकम्पनीले हाम्रो पैसा लिएर के गरिरहेको छ ?भनेर सोच्ने गर्छन् ।
तपाईंहरु सेयर लगानीकर्ताले १९ बुँदे माग राख्नुभएको छ सरकारसँग सेयर बजारको समाधानको विषयमा । समस्या समाधानमा कत्तिको चासो दिएको पाउनु भएको छ ? भर्खरै तपाईंहरुले अर्थमन्त्रीसँग पनि भेट गर्नुभयो । भेट गर्दा गाली पनि खानु भयो भन्ने सुनिन्छ नी ?
एउटा अचानक बाढी आयो सप्लाईमा । त्यो सप्लाइलाई सल्भ गर्ने भनेको माग क्रियट भायो । त्यो माग क्रियट गर्ने बीमा समिति, नेप्से, राष्ट्र बैंक, सेवोन, अर्थमन्त्रालय, सरकार र सरोकारवाले मिलेर हो । उहाँहरुले आफ्नो कर्तव्य पूरा नगर्दा यस्तो अवस्था आयो सेयर बजारमा । जस्तै, अनलाइन सुरु गर्ने कुरा भयो । कमर्सियल बैंकहरुले कारोबार सुरु गर्ने भनेको सेवा सुरु नगरेको कुरा भयो । एनआरएन भित्र्याउने । नयाँ ब्रोकरलाई लाइसेन्स दिने कुरा थियो । कमिसन रेट कम गर्ने लगायतका माग थियो । ती विषयहरुलाई समेटेर १९ बुँदे माग बनाएका हौं । त्यो मागबाट आज पनि हामी पछि हटेका छैनौं । हाम्रो माग कायम छ अहिले पनि । सरकारले राम्रोसँग काम गरिद्योस भनेर हामीले दवाबमूलक कार्यक्रम गरेका हौं । अहिले उक्त माग पेन्डिङमा छ । त्यो पेन्डिङ गर्नुको कारण हामीलाई अर्थमन्त्रीले वार्ताको लागि बोलाउछु भन्नुभएको थियो । उहाँले नबोलाएपछि हामी ब्रोकरहरुको समूह अर्थमन्त्रीलाई भेट्न गयौं । ब्रोकरहरुको प्रश्न उल्टो पर्यो । उहाँहरुले भन्नुभयो कि तपाईंको भनाईले गर्दा सेयरबजार आज धेरै घटेको छ । त्यसो भनेपछि अर्थमन्त्रीले बजार बढ्नु घट्नु सरकारको काम होइन भन्नुभयो । किनकी हाम्रो प्रश्न गलत थियो । अर्थमन्त्रीले गाली गर्नुभएको होइन् । अर्थमन्त्रीले इस्युवेस कुरा लिएर आउनु भन्नुभयो । त्यो ठिकै हो ।
बीचमा अर्थमन्त्रीको एक दुई वक्तव्य आउँदा बजार सुधारियर आयो । त्यसैक्रममा बजार व्यवस्थि तगर्न सरकारलाई दवाब दिने भन्दै हामीले दवाबमूलक कार्यक्रमको आयोजना गर्यौं । हामी एउटा व्यापारी हो । हामी तोड्फोड गर्ने होहल्ला गर्ने लगायतका काम गर्दैनौं । मात्र सरकारलाई दवाब गर्न खोजेका हौं । दवाबमूलक काम गछौंभन्दा अर्को कुराको समस्या आउने देखियो । त्यहाँ राजनीतिक हस्तक्षेप हुने देखियो । राजनीतिक हस्तक्षेप भनेको जुनसुकै पार्टीका मान्छे आएर बोलिदिने लगायतका काम हुने देखिएपछि त्यो कार्यक्रममा सचेतना अपनाइएको हो ।
सेयर बजारमा लगानी गर्दा फाइदा वा घाटा जे पनि हुनसक्छ । त्यो नेचुरल प्रोसेस हो । तर, बजार घट्दा सरकारले जिम्मा लिनुपर्ने भन्ने भनाइहरु पनि देखिन्छ । यस्लाई कसरी लिनुहुन्छ ? त्यो कम्प्लिट्ली गलत हो । जिम्मेवारी हामी सबै लागनीकर्ताले लिनुपर्छ । बजारमा हामी लगानीकर्ता पसेपछि त्यसको जिम्मा हाम्रो हो नि । सरकारले जिम्मा लिनुपर्छ भन्ने कुरा सरासर गलत हो । संसारमा कुनै पनि ठाँउमा त्यस्तो चलन छैन । सरकारले जिम्मा लिनु पनि पर्दैन । पुँजी बजारको चिरफार नगरी लगानी गरेपछि समस्या आउनु स्वाभाविक हो । जस्तो कमाई आफ्नो हो भने लस चाहीं अरुको हो भन्न हामीलाई नैतिकताले दिँदैन ।
सरकारको कमजोरी कहाँनेर छ भने गर्छु भनेको काम समयमा हुँदैन । पुँजी बजार भनेको संसारमा यस्तो सेन्सेटिभ बनिसकेको छ भने अर्थतन्त्र नै त्यसमा अडेको हुन्छ । काम गर्छु भन्ने । भइहाल्छ नि भन्ने । तर, वर्षसम्म पनि काम हुँदैन हामीकोमा । के छ भने सुपारी चपाउने तर काम नगर्ने सरकारी तरिका चल्दैन पुँजी बजारमा । यो कुनै पनि देशको डेभलपमेन्ट कस्तो छ भने अर्थतन्त्रलाई पढ्नलाई पुँजी बजारलाई हेरे पुग्छ । हामीले बादविवाद गर्नै पर्दैन । कुनै पनि देशको स्पाइनल कड हो पुँजी बजार भनेको । यो भन्दा पहिले प्रोडक्टिभ र अनप्रोडक्टिभबीच वादविवाद नै थिएन । मलाई यो पोलिटिकल इस्यु लाग्छ क्या । यस्मा विवाद गर्नै पर्दैन । अहिले अनौठो तरिकाले वादविवाद गर्नै नपर्ने हो । तेइस अर्बको सेयर बजारलाई १३ अर्बमा झारेर अहिले वामसरकारले वा प्रधानमन्त्रीले दुई अंकको अर्थतन्त्र विकास गर्छु भन्नु गलत हो । दुई वर्ष पछाडी फर्किएर फेरि त्यो स्थानमा जान्छौं भन्न सकिदैन नी । अर्थमन्त्रीले ल्याएको विचार जस्तो दुई स्टेप पछाडी गएर फेरि दुई स्टेप अगाडी जान गाह्रो छ । हामी सार्क कन्ट्रिमा पछाडी छौं सेयर बजारमा । म्यानमारमा याङगुन स्टक एक्सचेन्ज खोलेको जम्मा दुई वर्षमात्र भयो । सेयर बजारको राम्रो थालनी भएको । तर उनीहरु हामीभन्दा अगाडी छन् ।
अहिले बजारमा अत्याधिक सप्लाई भयो र डिमान्ड कम भयो भनिएको छ । यो सप्लाई र डिमान्डलाई सन्तुलनमा ल्याउनको लागि के गर्नुपर्छ ? साथै, यहाँले लगानीकर्तालाई के सुझाव दिनुहुन्छ ? एक नम्बरमा त अनलाइन प्रणाली चाँडै ल्याउनुपर्छ । अनलाइनको सुरुवात भयो भने देशभरका लगानीकर्ताले अनलाइनमा हेरेर घरमा नै बसेर सेयर बजारमा बैंकको एकाउन्टबाट लगानी गर्न सक्छन् । त्यसमा ढिला गर्नुहुन्न । दुई नम्बरमा कमर्सियल बैंकको शाखाहरुलाई सेयर कारोबारको लाइसेन्स दिएर देशभरका सबै स्थानमा सेयर कारोबार गर्नसक्ने अवस्था ल्याउनुपर्छ । देशका ७७ जिल्लाबाट सेयरमा लगानी गर्न सकियो भने सप्लाई र डिमान्ड बराबरी हुन सक्छ । यो अर्थमन्त्रालय, राष्ट्र बैंक र सरकारले चाह्यो भने तत्काल गर्न सक्छ । नेपाल भरी देशको कुना काप्चामा बसेर जस्ले पनि लगानी गर्न सक्छ । नेपालमा हाल ५० ओटा ब्रोकर छन् टोटल्ली । त्यो पनि रिङरोड भित्र मात्र । त्यसमा पनि २० ओटा जतिले त कारोबार नै गर्दैन । राम्रोसँग कारोबार गर्ने ब्रोकर भनेको ३० ओटा जति मात्र छ । पुतलीसडक, अनामनगर, मैतीदेवी लगायतका क्षेत्रमा मात्र ब्रोकर खुलेका छन् । रिङरोडभन्दा बाहिर कति धेरै जनसंख्यामा मानिसहरु बसोबास गर्छन् । सेयर हब भनेको बागबजार, पुतलीसडक, इन्द्रचोक अनामनगर यति मात्र हो ।
अचम्म छ हामीसँग मोनोपोली छ ब्रोकरहरुको । हामी नाफा खाँदा त पैसा तिछौं तर घाटा खाँदा पनि महँगो पैसा तिर्न बाध्य छौं । हामीसँग त्यो बाहेक केही उपाए नै छैन । संसारमा कहीं नभएको चलन हो यो । मोनोपोली हटायर प्रतिस्पर्धा लागु गर्न सकियो भने सेयर बजारको दिगो विकास हुन्छ । ब्रोकरको एकाधिकार तोडिन सक्छ । काठमाडौं उपत्यकाभित्र नयाँ ब्रोकरलाई पनि स्थान दिनुपर्छ । नेप्से, सेवोनले यो पनि सोच्नुपर्छ यसमा गम्भीर भएर । यदी कसैले लगानी गरेर पूरानो ब्रोकरलाई मात्र किन दिने । हामी त्यो ब्रोकरको अधिनमा बसेर काम गर्नुपर्ने ? ब्रोकरको अधिनमा बसेर लगानी गर्नुपर्ने ? साच्चै भन्ने हो भने सेवन, नेप्सेको बदमासी हो यो । खुला छाडिदिनु पर्यो नि । सम्पूर्ण सेयर बजारलाई ५० ओटा ब्रोकरको अधिनमा छाडेर हुँदैन । राम्रो हैन यो । अहिले पनि के सुनिरहेको छु भने चार ओटा ब्रोकरलाई ब्रान्चको रुपमा दिने र उनीहरुले सम्पूर्ण कम्पनीलाई वितरण गर्ने भन्ने सुनेको छु । नेपालको कमिसन त अहिले सार्कको मात्र हैन एसियाकै महँगो छ । कमिसन शुन्य दशमलव २५ प्रतिशत मात्र गर्नुपर्छ । किनकि कमिसन घटाउँदा ब्रोकरलाई नै फाइदा हुन्छ किनभने ट्रान्जेक्सन बढेर गयो । पच्चिस ओटा ब्रोकरबाट ५० भयो अब त्यसलाई पनि बढाउनुपर्छ भन्ने लाग्छ मलाई । यसले पुँजी बजार राम्रोसँग सञ्चालन हुन्छ ।
