नेपालको अटोमोबाइलमा ‘कर्पोरेट कल्चर’

–शम्भु दाहाल
गाडी उत्पादन र बिक्री गर्ने हरेक कम्पनीमा व्यावसायिक संस्कार (कर्पोरेट कल्चर) हुनुपर्छ । त्यो संस्कार भयो भने नै कम्पनी सफल र दिगो हुन्छ । उसप्रति, उसको ब्राण्ड र सेवाप्रति जनताको विश्वास पनि हुन्छ । जनताको विश्वास बढ्दै गएपछि उसले नाफा पनि बढाउँदै जान सक्छ । कर्पोरेट कल्चरको विकास गर्न हरेक अटोमोबाइल कम्पनीले ख्याल गर्नुपर्ने विभिन्न कुराहरु छन् । त्यसमा पहिलो कडी हो– उसको ग्राहकप्रतिको उत्तरदायिङ्खव, जिम्मेवारी र सेवा । 

नेपालमा गाडी निर्माण निकै प्रारम्भिक चरणमा छ । अहिले मूलरुपमा गाडी आयात गरी बिक्री गर्ने कुरालाई हेर्नुपर्छ । गाडी बिक्री गर्ने हरेक अटोमोबाइल व्यवसायीले पहिले सोच्नुपर्ने कुरा हो बिक्रीपछिको सेवा दिन सक्छु कि सक्दिनँ ? किनभने गाडी बिक्री गरेपछि ग्राहकसँग बिक्रेताको सम्बन्ध कम्तीमा १०÷१२ वर्षसम्म हुन्छ । गाडी बिक्री गर्नासाथ सम्बन्ध सकियो भन्ने हुँदैन बरू सुरूवात हुन्छ । गाडी किन्ने मानिसले पनि यो सम्बन्ध दीर्घकालीन हुन्छ कि हुन्न ? किन्ने बेलामा ख्याल राख्नुपर्छ । 

कुनै ब्राण्डको गाडी किन्ने ग्राहकले सहज ढंगले पार्टपुर्जा पाएन, भनेको समयमा नजिकै सर्भिस पाएन, आफूले किनेको गाडी बिक्री गर्न खोज्दा बिक्री पनि हुँदैन भने ग्राहकमाथि अन्याय हुन्छ । सास्ती हुन्छ । उसले दुःख गरेर जोडेको सम्पत्ति जोखिममा पर्छ । आम नेपालीका लागि गाडी किन्ने भनेको एउटा सपना हो । आफ्नो जीवनमा दुःख गरेर कमाएको पैसाले किन्ने गाडी लामो समयसम्म चढ्ने चाहना हुनु स्वाभाविक हो । विकसित देशका ग्राहकले जस्तो छिटोछिटो गाडी फेर्न सक्ने क्षमता नेपाली उपभोक्तामा विकास भएको छैन । एउटा गाडी किन्न पनि सरदर ४०÷५० लाख पर्छ । अरु देशमा हेरी नेपालमा गाडीको मूल्य महँगो छ, करका कारण । यो सानो रकम होइन । त्यसकारण ग्राहकको दीर्घकालीन हित र आवश्यकतालाई ध्यानमा राखेर सेवा दिन गाडी कम्पनीले सकेनन् भने उनीहरुलाई मार पर्छ र राज्यलाई पनि नोक्सान हुन्छ । 

बिक्रीपछि बिर्सिने प्रवृत्ति
नेपालमा पछिल्लो समयमा नयाँनयाँ ब्राण्डका गाडी भित्रिने क्रम बढेको छ । ग्राहकलाई छनौटको हिसाबले यो राम्रो पक्ष हो । तर पछिल्लो समयमा आएका प्रायः गाडी बिक्री गर्नेहरुको बिजनेश मोडल हेर्न हो भने ‘सेल इट वन्स, फर्गेट इट’ (एकपटक बिक्री गरेपछि बिर्सिने) प्रवृत्ति देखिन्छ । यो प्रवृत्ति व्यावसायिक संस्कार कदापि होइन । गाडी किन्न ग्राहकको लगानी हुन्छ । बैंकको पनि लगानी हुन्छ । त्यो भनेको जनताको पैसा हो । यो समस्या खासमा चिनियाँ गाडीहरुमा देखिन्छ । 

वास्तवमा उत्तरी छिमेकी चीनको व्यापार गर्ने तरिका फरक छ । ठूलो परिमाणमा उत्पादन गर्ने, बिक्री गरिहाल्ने र नाफा लिइहाल्ने । राज्यले नै त्यसलाई प्रोत्साहन गरेको छ । त्यसमाथि एउटै कारखानाबाट १० वटासम्म मोडल बनाइरहेको हुन्छ । सोही शैलीलाई त्यहाँको सरकारले पनि प्रश्रय दिएको हुन्छ । कुनै पनि देशमा सरकार र गाडी निर्माण कम्पनीको लय नमिली गाडी उत्पादन हुँदैन । राज्य संयन्त्रसँग जोडिएर काम गरेका हुन्छन् । त्यही चिनियाँ शैलीमा नेपालका नाम चलेका व्यापारिक घरानाले पनि एउटै शोरूममा धेरै मोडलका गाडी बिक्रीका लागि राखेको देखिन्छ । एउटै समूहले धेरै ब्राण्डका गाडीको एजेन्सी लिने कुरा कानुनले निषेध नगरे पनि स्वयंले विचार गर्नुपर्ने कुरा हो । मूल कुरा भनेको ‘बहुजन हिताय’ हुन्छ कि हुन्न ? भन्ने प्रश्न आउँछ । हरेक व्यावसायिक प्रतिष्ठानको उद्देश्य नाफा गर्नु मात्रै होइन, उसको समाजप्रति पनि दायिङ्खव हुन्छ । 

दक्षिणी छिमेक प्रजातान्त्रिक मुलुक भएकाले होला, त्यो खालको शैली छैन । उनीहरुमा बढी जिम्मेवार र दिगो व्यावसायिक संस्कार छ । गाडी उत्पादन गरेर बिक्री गर्ने हो भने उसले स्पेयर पार्ट्सको सहज उपलब्धता सोच्नैपर्छ । युरोपियन मुलुकमा गाडी आपूर्ति गर्ने हो भने १० वर्षको स्पेयर पार्ट्सको प्रबन्ध गर्नुपर्ने हुन्छ । भारतमा पनि बिक्रीपछिको सेवा सुनिश्चिता नगर्ने हो भने त्यहाँ विरोध हुन्छ । भारतीय, जापानिज, जर्मनी गाडी निर्माताहरुको ‘संस्कार’ हुन्छ । उनीहरुले ‘सर्भिस सेटअप’ नभई गाडी बिक्री गर्दैनन् । बेचेको गाडी केही भयो भने फिर्ता नै गर्नेसम्मको ग्यारेन्टी गरेको हुन्छ । जर्मन, अमेरिकी गाडी ल्याउने हो भने अर्बौं लगानी पहिले नै गर्नुपर्ने हुन्छ । नभए उनीहरुले डिलरसिप नै दिँदैनन् । तर गाडी एउटा बिक्री गर्दा जम्मा पाँच लाख नाफा हुन्छ । 

हामीकहाँ अहिले नै चिनियाँ गाडीहरुको पार्टपूर्जा पाउन मुस्किल पर्छ । १० सिटभन्दा माथिको सेगमेन्टमा प्रायः चिनियाँले नै ओगटिसकेको अवस्था छ । तर तिनीहरुको स्पेयर पार्ट्सको कुनै पनि पसल अहिलेसम्म देख्न पाइँदैन । अरु देशबाट नयाँ मोडलका गाडी ल्याउँदा तीन महिनाका लागि स्पेयर पार्ट्स पनि एकैपटक ल्याउनुपर्छ । तर चिनियाँको हकमा त्यो नहुँदा भोलि कुनै पनि बेला समस्या सिर्जना नहोला भन्न सकिन्न । चीनमा गाडीहरुको ब्राण्डिङ गर्ने चलन नै छैन । जबसम्म ब्राण्डको अवधारणा हुँदैन, तबसम्म जिम्मेवारी पहिल्याउन सकिँदैन । टाटाको गाडी बिग्रियो वा कुनै निर्माणमै समस्या देखियो भने टाटा कम्पनी वा उसको एजेन्सी लिएको कम्पनीले त्यसको सम्पूर्ण जिम्मेवारी लिन्छ । जब ब्राण्डको अवधारणा हुँदैन तब कम्पनी जिम्मेवार हुँदैन । 

नेपालमा भने राजनीतिक कारणले हुन सक्छ, चिनियाँ गाडीको आयातमा पूर्वतयारी र मापदण्डबिननै गाडी आयात र बिक्री गर्न सहजीकरण गरिएको छ । अटोमोबाइलमा नहुने र गर्न नमिल्ने कुरा नेपालमा पछिल्लो समयमा भइरहेको छ । बिना ब्याकअप ‘आयात गर र बेच’ को शैलीले गर्दा नेपालको अटोमोबाइल बजारमा नै समस्या बढाउने हो कि भन्ने चिन्ता छ । यसले ग्राहकमा अन्योलता र अविश्वास बढाउन सक्छ । 

नेपाल राष्ट्र बैंकले आफूले छपाएको नोटमा ग्यारेन्टी गरेजस्तै गाडी निर्माण गर्ने निर्मातादेखि बिक्री गर्ने बिक्रेतासम्मले आफूले बेचेको गाडीको जिम्मेवारी लिनुपर्छ । बजारको दृष्टिकोणका आधारमा कुनै पनि ब्राण्डको सवारीसाधनको ‘रि–सेल भ्यालु’ (पुनर्बिक्री मूल्य) निर्धारण हुने हो । पहिलेदेखि बिक्री हुँदै आएका इन्धनले चल्ने आइस गाडीहरुको ‘रि–सेल भ्यालु’मा अहिले पनि कुनै कमी आएको छैन । विद्युतीयप्रति मानिसको त्यो दृष्टिकोण बनाउन समय लाग्छ । 
खासमा जहाँसुकैका मानिसमा राम्रो देख्यो वा बजारमा हल्ला चल्यो भने त्यो गाडी किनिहाल्ने  प्रवृत्ति हुन्छ । त्यही प्रवृत्ति बुझेर नै चिनियाँहरु आकर्षक गाडी जताततै पु¥याउन सफल भएका छन् । पछिको नतिजा के आउँछ त्या भने हेर्न बाँकी छ । 

कसरी बढाउने क्षमता ? 
अहिले गाडी आयात गर्ने कम्पनी ४६ वटा पुगेका छन्, जसमा चिनियाँ गाडी आयात गर्ने नै २७ वटा भइसके । पैसा कमाउन सबैलाई मन हुन्छ । कुनै आयातकर्ताको १० वटा गाडी आयात गर्ने क्षमता छ । त्यति गाडी ल्याइसकेपछि के गर्ने ? अरु देशमा जस्तो होइन नेपालमा आयात गर्न सजिलो पनि छ । गाडी आयात र अटोमोबाइल बजारका चुनौतीबारे बहस हुन नै सकेको छैन । यसले अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा सिर्जना गर्छ । 

अटोमोबाइलमा आफ्नो परफर्मेन्स (प्रदर्शन)का आधारमा ग्राहकको विश्वास जितेर व्यापार गर्नुपर्छ । कुनै पनि गाडी कम्पनीको डिलरसिप लिँदा नै मापदण्ड निर्धारण गरिएको हुन्छ । सोहीअनुसार चल्न सक्नुपर्छ । यस्तो मापदण्ड कहिले ‘इमोसनल’ पनि हुन्छ । कहिले संख्याको ‘टार्गेट’ पनि दिएको हुन्छ । डिलरसिप टिकाउन धेरै कुरा मिलाउनुपर्ने हुन सक्छ तर मिलाउन नसक्दा त्यो कुरा खोसिन्छ पनि । त्यसको उदाहरण हामीले देखेकै छौं । यस्ता कुरामा डिलरले घमण्ड गरेर पनि हुँदैन । जति डिलरले ‘पर्फम’ गर्न सक्यो, उति उसको क्षमता बढ्ने हो । नत्र गाडी निर्माता कम्पनीले पनि सम्बन्ध तोड्छ । यद्यपि, खुला बजारमा डिलरसिप यताउति हुने कुरालाई अन्यथा लिन मिल्दैन । तर डिलरले पनि कार्यक्षमता देखाउन सक्ने गरी आफ्नो पूर्वाधार र जनशक्ति तयार गर्नुपर्छ ।  पैसा कमाउने इच्छा हरेक लगानीकर्तालाई हुन्छ । लगानी त्यसैको लागि गर्ने हो । पैसा कमाउने नियम तोडेर वा कर छलेर होइन, नियममा बसेर कमाउने हो । कर व्यवस्थापन नियमसंगत नै गर्ने हो । यसविपरीत व्यवसाय गर्दा हरेकले दण्डित हुनुपर्छ । त्यस्तो गर्नेलाई चैनको निन्द्रा पनि आउँदैन । 

अहिले विद्युतीय सवारी साधन (ईभी) मा मोटरको क्षमता कम भनेर ल्याएको चर्चा पनि भइरहेको छ । यदि त्यस्तो गरेको हो भने त एक ठाउँमा मात्रै मिलाएर मिल्ने होइन । धेरैतिर मिलाउनुपर्ने हुन्छ, जुन सहज छैन । सबैले त्यस्तो खालका गतिविधि गर्छन् भन्ने पनि हुँदैन । ईभीको मोटर क्षमता कम भनेर भन्सारबाट ल्याएको आशंका सरकारलाई लाग्छ भने एउटा चेक जाँच गर्ने मेशिन (बेन्च टेष्ट) राख्न सक्नुपर्छ । गाडी आयात हुने सबै भन्सार नाकादेखि आवश्यकताअनुसार काठमाडौंमा पनि हुनुपर्छ । सरकारले नियम बनाउँछ, तर त्यसको कार्यान्वयनका लागि चाहिने प्रविधि, उपकरण वा मेशिन राख्न सक्दैन भने सरकारको पनि कमजोरी हो । हामी अरु देशको उदाहरण दिने तर आफ्नो देशको क्षमता विकास गर्न लागिएन भने कहिले सुधार हुन्छ ? सुझाव दिँदा ठूला कर्मचारीहरु हामीसँग उल्टै रिसाउने प्रवृत्ति छ । 

व्यापार व्यवसाय गर्ने हरेक मानिसलाई केही नयाँ गरौं, राम्रो गरौं भन्ने नै हुन्छ । त्यसका लागि ऊ मानसिक, आर्थिक तथा प्राविधिक रुपमा तयार हुनुपर्छ । अटोमोबाइलको व्यापार गर्ने हरेक कम्पनीसँग पहिला आफूसँग दक्ष र अनुभवी जनशक्ति हुनुपर्छ । आवश्यकताअनुसार गाडी र त्यसको पार्टपुर्जा आयात गर्ने, निश्चित समयसम्म सञ्चय गर्न सक्ने गरी लगानी पनि जुटाउनुपर्छ । सानो पाटपुर्जाले पनि गाडीको मर्मत र सञ्चालन रोकिनु हुँदैन । ‘मैले ग्राहकको विश्वास जित्ने गरी सेवा दिनुपर्छ’ भन्ने भावना हुनुपर्छ । ‘केही लगानी गरेर हेरौं, राम्रो  भए भइहाल्यो, नभए छोडिदिऔंला’ भन्ने मानसिकता लिएर गाडी त के कुनै पनि व्यवसाय गर्न हुँदैन । जुनकुनै व्यापार÷व्यवसाय गर्दा दीर्घ सोच र अठोटका साथ लाग्नुपर्छ । आफ्नो उत्पादन र सेवाको ब्राण्डिङ गर्न लाग्नुपर्छ । अहिले विश्वबजार खुला र झन् प्रतिस्पर्धी हुँदै गएको छ । जसले बढी राम्रो गर्नसक्छ, उसको प्रगति हुन्छ । 

एसेम्ब्लिङः सकारात्मक सुरूवात
भारतको अटोमोबाइल उद्योगको विकास हेर्दा उनीहरुले पनि एसेम्ब्लिङबाटै सुरू गरेर म्यानुफ्याक्चरिङमा गएका हुन् । जापान, अमेरिका, जर्मनीजस्ता मुलुकले जसरी आफंैले अनुसन्धान गरेर गाडी उत्पादन गर्न धेरै लामो समय र खर्च लाग्छ । त्यसकारण नेपाल पनि एसेम्ब्लिङबाटै अघि बढ्ने हो । यही क्रममा हुन्डाई र बजाजले गरेको सुरूवात राम्रो छ । अरुले केहीले पनि तयारी गरेका छन् । नेपालका लागि यो अत्यन्त सकारात्मक कदम हो । एसेम्ब्लिङ गरेर गाडी म्यानुफ्याक्चरिङ गर्ने हो भने नेपाली कम्पनीले निर्यात गर्नैपर्छ । त्यो आँट सबै निर्माण कम्पनीले गर्नुपर्छ । सोही अनुसार आफ्नो क्षमता पनि विकास गर्दै जानुपर्छ । 

नेपाल दुईपांग्रेका लागि बजार ठीक भए पनि चार पांग्रेका लागि खासै छैन । निर्यात नै प्रमुख उपाय हो । एसेम्बल गर्ने उद्योगहरुले भविष्यका लागि समेत सोचेर अहिलेदेखि नै नेपालमै दक्ष जनशक्ति विकास गर्ने, एन्सिलरी इन्ड्रष्टीका लागि करिब सय बिघा जमिनको प्रबन्ध गर्ने, आर एण्ड डीमा लगानी गर्दै जाने र जोखिम न्यूनीकरणका उपाय अपनाउँदै जानुपर्छ । त्यसमा सरकारले पनि साथ दिनुपर्छ । राज्यका निकायले साथ दिएनन् भने यो जोखिमपूर्ण काम गर्न गाह्रो हुन्छ । 

दाहाल नाडा अटोमोबाइल एशोसिएसन अफ नेपालका पूर्वअध्यक्ष हुन । कर्पोरेट नेपाल विजनेश म्यागाजिनमा प्रकाशित विचार ।