हिमाली पर्यटनः न जनशक्ति, न पूर्वाधार

–लाक्पाफुटी शेर्पा
पर्वतारोही तथा पर्यटन व्यवसायी
हिमाली पर्यटन प्रवद्र्धनका लागि नेपालले जति काम गर्नुपर्ने हो, जति पूर्वाधार तयार गर्नुपर्ने हो, जति जनशक्ति विकास गर्नुपर्ने हो, त्यो नै गरेको छैन । अहिले जति हिमाली पर्यटन चलेको छ, साहसिक पर्यटन चलेको छ, त्यो केबल निजी क्षेत्रको प्रयास र लगानीमा चलेको हो । यसमा सरकारको प्रयास एकदमै नगन्य छ । व्यवसायी र हिमाल आरोहीहरू आफैं लागेर प्रचारप्रसार गरिरहेका छन् । विदेशमा गएर नेपाललाई चिनाउने काम गर्दै आएका छन् । 

नेपालको पर्यटन क्षेत्रका विभिन्न विधा÷पक्षको कुरा गर्दा हिमाल नै सबैभन्दा बलियो आधार हो । यसका लागि त सरकारले ठूलो लगानी गरेर पूर्वाधार विकास गर्नुपर्ने थियो । जनशक्ति विकास गर्नुपर्ने थियो, जुन हुन सकेको छैन । हामी नेपाललाई चिनाउनुपर्दा सबैभन्दा पहिला सगरमाथाको नाम लिन्छौं । त्यस्तै, लुम्बिनी, पशुपतिनाथ, स्वयम्भू, पोखराको नाम लिन्छौं । हिमालहरू भएकामा गर्व गर्दै गर्दा त्यो क्षेत्रको संरक्षण, विकास गर्नुपर्छ र त्यसबाट देश र सबै जनताले लाभ लिनुपर्छ भन्ने सोच राज्यको हुनुपर्छ । यो दायित्व के निजी क्षेत्रको मात्रै हो र ? 

हिमाल चढ्ने र हिमाली क्षेत्रमा सेवा दिने, व्यवसाय गर्ने जनशक्ति विकास गर्न सकेनौं भने हाम्रो हिमाल उपेक्षित हुन सक्ने अवस्था सिर्जना हुन्छ । भोलि हामीले कुनै हिमाली क्षेत्रमा काम गर्ने जनशक्ति पनि नपाएर विदेशी खोज्नुपर्ने अवस्था आउन सक्छ । त्यो स्थिति आउन नदिन नयाँ पुस्तालाई तालिम र सैद्धान्तिक ज्ञान दुवै दिन जरुरी छ । बेलैमा यसोे गर्न सकेनौं भने भोलिलाई चाहिने जनशक्ति कहाँबाट ल्याउने ? 

हिमाली पर्यटनका लागि आवश्यक जनशक्ति विकास गर्नुपर्छ भनेर धेरै पहल गरिएको छ । राजनीतिक र प्रशासनिक तहमा गएर कुरा गर्ने, सरोकारवालाहरूबीच छलफल गर्ने, दबाब दिने, लबिइङ गर्ने काम हामीले गर्दै आएका हौं । तर, समस्या,सरोकारवाला मन्त्रालयमा काम गर्ने कर्मचारीदेखि यस क्षेत्रको नेतृत्व गर्ने मन्त्रीसम्मलाई हिमाली पर्यटन के हो ? थाहा हुँदैन । बुझाउन गाह्रो छ । कर्मचारीहरूको सरुवा भइरहेको हुन्छ । नयाँ कर्मचारीलाई बुझाउन धेरै समय लाग्छ । पर्यटनमन्त्रीको पनि त्यही समस्या छ । कुनै पनि मन्त्री पूरा कार्यकाल काम गर्न नपाउँदै फेरिन्छन् । नयाँ मन्त्री आएपछि नयाँ विचार हुन्छ । पुरानोले गरेको कुरा मैले किन गर्ने ? भन्ने सोच हुन्छ । आवश्यकता के हो ? भन्दा पनि नयाँ नीति नयाँ कार्यक्रमको कुरा हुन थाल्छ । 

पर्यटनसँग सम्वन्धित सबै निकायमा काम गर्ने पियनदेखि मन्त्रीसम्ममा पर्यटनको ज्ञान आवश्यक छ । हिमाली पर्यटनको विकास हुन नसक्नुको मूल कारण पनि यही ज्ञानको अभाव हो । जसरी मानिसको उपचारका लागि आँखाको छुट्टै, मुटुको छुट्टै डाक्टर हुन्छन्, त्यस्तै हिमाली पर्यटन हेर्ने कर्मचारी पनि छुट्टै विकास गर्नुपर्छ । सोही क्षेत्रको ज्ञान भएको मन्त्री र सचिव पर्यटन मन्त्रालयमा आउनुपर्छ । त्यसका लागि सरकारले नै सोहीअनुसारको पाठ्यक्रम विकास गरी परराष्ट्र, राजस्वमा जस्तै छुट्टै सेवा–समूहमा लोक सेवा आयोगले कर्मचारी भर्ना गर्ने पद्धतिको विकास गर्नु जरुरी देखिन्छ । 

पाठ्यक्रम विकास गर्ने क्रममा प्रतिष्ठानमा म र मेरो टिमले डेढ वर्ष त्रिभुवन विश्वविद्यालय धाएर ब्याचलर इन माउन्टेन इन्जिनियरिङ र मास्टर्स इन माउन्टेन इन्जिनियरिङको पढाइ सुरु ग¥यौं । विदेशी विश्वविद्यालयले सम्बन्धन दिन्छौं भन्दा पनि नमानी हामीले विदेशबाट ल्याउने होइन, नेपालकै लाइसेन्स हुनुपर्छ भनेर लाग्यौं । मलाई खुसी के छ भने, हिमालसम्बन्धी एकेडेमी हामीले नेपालमा ल्याउन सक्यौं । 

अहिले हामीले पढाएका विद्यार्थीहरूले ठूला–ठूला एजेन्सी चलाउन थालिसकेका छन् । हिमाल चढ्ने मात्रै होइन, हिमाल चढ्नका लागि व्यवस्थापन गर्ने काम उनीहरूले गर्छन् । हिमाल आरोहणसँग सम्बन्धित सुरक्षा, वातावरणजस्ता कुराहरू हेर्ने व्यावहारिक र सैद्धान्तिक ज्ञान भएका मानिस उत्पादन गर्ने कार्यको सुरुवात भए पनि यो अपर्याप्त छ । यसका लागि सरकारको विशेष पहल र लगानी आवश्यक पर्छ । 

अहिले विश्वविद्यालय तथा कलेजमा पढाउने प्राध्यापकहरू हेर्दा प्रायः अरू सबै विषयका विज्ञ छन् । तर, हिमाली पर्यटनसम्बन्धी ज्ञान भएको पाइँदैन । शिक्षाको विकास गर्दा सबै विषयको ज्ञान भएको मानिस उत्पादन गर्न पहल हुनुपर्ने हो । त्योभन्दा पनि चिन्ताको विषय अहिले सरकारले नेपाल पर्वतीय प्रशिक्षण प्रतिष्ठानलाई न्याथम (नेपाल पर्यटन तथा होटल व्यवस्थापन प्रतिष्ठान) सँग गाभ्ने भनेर लागेको छ । यो नेपाल पर्वतीय प्रशिक्षण प्रतिष्ठान देशको लागि आवश्यक छ । न्याथमसँग गाभ्नु भनेको यसलाई चिहान बनाउनु हो । यो काम नहोस् पनि । 

सबै ‘पिक’ आरोहणका लागि खोल्नुपर्छ
नेपाल आउने पर्यटक हिमाल आरोहण गर्न, पदयात्रा गर्न, साहसिक पर्यटनका लागि आउने गर्छन् । तर, सरकारले हाम्रा हिमशिखर खोल्न कन्जुस्याइँ गर्दै आएको छ । धेरै ‘पिक’ हरू अझै आरोहणका लागि खुला गरिएका छैनन् । ती सबै खुला गरेर सुरक्षा र आवश्यक पूर्वाधार निर्माणमा सरकारले ध्यान दिनुपर्छ । तिनीहरूको प्रवद्र्धन गर्न–गराउन भूमिका खेल्नुपर्छ । त्यसका लागि सरकारले निजी क्षेत्रलाई विश्वासमा लिएर काम गर्न सक्छ । 

हिमाल भन्दैमा हिमाली क्षेत्रका मानिसले मात्रै त्यसको लाभ लिने होइन । यो लाभ सबै नेपालीले लिने हो, लिनु पनि पर्छ । नेपालीले मात्रै होइन, विदेशीले पनि हिमालको लाभ लिएका छन् । तर, यहाँ  हिमालको लाभ हिमाली क्षेत्रमा बस्नेहरूले मात्रै लिए भन्ने सोच बन्यो । त्यो बिल्कुलै होइन । सरकारले हिमाल आरोहीहरूबाट करोडौं रोयल्टी संकलन गरेको हुन्छ । तर, एक रुपियाँ पनि हिमाल आरोहणका क्रममा घाइते हुने र ज्यान गुमाउने पीडित परिवारको जीवनयापन र तिनका सन्तानको पाठनपाठन, लालनपालनमा खर्च गरेको छैन । हिमाल चढ्न आउने विदेशीले पनि यसको लाभ आफूले पनि लिएको छु भनेर महसुल गरेको छैन । 

कति छन् कम्पनी ? 
नेपालमा दुई हजारभन्दा धेरै ट्राभल, टे«किङ, एक्सपेडिक्सन कम्पनी छन् । यसमा हजारौंले रोजगारी पाएका छन् । जोखिमपूर्ण काम गर्ने पर्यटन श्रमिकको सामाजिक सुरक्षा प्रणाली छैन । सरकारले पनि कुनै राहत सहयोग गर्दैन । बीमा गरे पनि त्यसको दाबी भुक्तानी लिन धेरै सर्त र कठिनाइ छ । फेरि हिमाली पर्यटनको काम भनेको ‘सिजनल’ हो । ‘अफ सिजन’ मा उनीहरूले कसरी आफू र आफ्नो परिवार पाल्ने ? देशलाई चाँडै आर्थिक लाभ दिन सक्ने क्षेत्र पनि हो यो । कुनै राष्ट्रिय समस्या आयो वा महामारी आयो भने सबैभन्दा चाँडै प्रभावित हुने क्षेत्र पनि यही हो । यस्तो संवेदनशील क्षेत्रलाई विशेष संरक्षण गर्नुपर्नेमा सरकारले भने कर थप्ने काम मात्रै गरेको छ । कर तिरेअनुसार सेवा–सुविधा केही पनि छैन । 

अर्को कुरा म युरोपका हिमालमा स्की खेल्ने पहिलो नेपाली हुँ । स्विट्जरल्यान्ड, फ्रान्स, इटालीका हिमालमा स्की खेल्दा हरेक कुरामा सुविधा छ । तर, यहाँ त्यस्तो केही पनि छैन । स्की खेल ल्याउनुपर्छ भनेर मैले नेपाल पर्वतीय प्रशिक्षण प्रतिष्ठानबाट यससम्बन्धी तालिम दिन सुरु गरें । स्की ल्याउँदा जाडो समयमा हुने ‘ग्याप’ पूर्ति गर्न सहयोग पुग्छ । नेपालको सुदूरपश्चिममा स्की खेलको राम्रो संभावना छ । अरू ठाउँमा पनि छ । स्की भित्रिएपछि यसतर्फ आकर्षण बढ्दो छ । सुरुका दिनमा स्की के हो ? धेरैलाई थाहा थिएन । अहिलेका युवा गाइड, प्रशिक्षक, आरोहीमा स्कीको मोह बढ्दो छ । हिजोका दिनमा हामीले विदेशबाट प्रशिक्षक ल्याएर तालिम दिनुपथ्र्यो । आज त्यो स्थिति छैन । 

कस्तो छ भविष्य ? 
विश्वमा सबैभन्दा धेरै हिमाल भएको देश नेपाल नै हो । हिमाल हाम्रो हीराको डल्लो हो । हामीले हिमाललाई माया गरे हिमालले पनि हामीलाई माया गर्छ । हिमाली पर्यटन फस्टायो भने हिमाली क्षेत्रको स्याउ बिक्छ । जडिबुटीको पनि सदुपयोग गर्न सहयोग पुग्छ । यस क्षेत्रमा खुलेका र खुल्दै गएका नयाँ होटल र रेस्टुरेन्टहरू सञ्चालन हुन्छन् । थप मानिसले रोजगारी पाउँछन् । आर्थिक गतिविधि बढ्छ । सो क्षेत्रमा नयाँ भौतिक विकासको सम्भावना बढेर जान्छ । तर, यो सबै गर्न स्थिर सरकार चाहिने रहेछ । राजनीतिक अस्थिरताले गर्दा पनि विकासमा बाधा पुगेको छ । सरकारको दायित्व आफ्नो ठाउँमा छ । पदयात्रा र आरोहणमा जाने र काम गर्नेले पनि आफ्नो दायित्व भुल्न हुँदैन । उकालो भारी बोकेर जान सक्नेले तल झर्दा फोहोर झार्न किन सक्दैन ?

हिमालको हिउँ पग्लने, हिमपहिरो जानेजस्ता कुरा प्राकृतिक कुरा हुन् । मौसम परिवर्तनको असर हो । यसलाई कम गर्न नेपालको सरकारले मात्रै होइन, विश्वले नै पहल गर्नुपर्ने हुन्छ । यद्यपि हिमाली क्षेत्रमा हुनसक्ने विपत्तिमा भने राहत र उद्धारलाई चुस्त र प्रभावकारी बनाउनु जरुरी छ । यसमा सरकार, निजी क्षेत्र, यस क्षेत्रमा काम गरेका संघसंस्था र व्यक्तिले सामूहिक जिम्मेवारी निर्वाह गर्नुपर्छ ।